هوشنگ ابتهاج-آثار و زندگینامه

امروز نه آغاز و نه انجام جهان است

ای بس غم و شادی که پس پرده نهان است

گر مرد رهی غم مخور از دوری و دیری

دانی که رسیدن هنر گام زمان است

هوشنگ ابتهاج یکی از شاعران و پژوهشگران برجسته ایرانی است که با متخلص هـ. ا. سایه شناخته می‌شود. او با شعرهای عاشقانه، ملی و نوآورانه خود، جایگاه ویژه‌ای در ادبیات فارسی دارد. او همچنین به تحقیق در زمینه حافظ و شعر عامیانه علاقمند بوده و کتاب‌های ارزشمندی در این زمینه منتشر کرده است. در این مطلب، به بررسی زندگی،آثار،جوایز و تحقیقات او می‌پردازیم.

زندگی نامه هوشنگ ابتهاج

تولد و خانواده

امیر هوشنگ ابتهاج روز یکشنبه ۶ اسفند ۱۳۰۶ شمسی در رشت متولد شد. پدرش آقاخان ابتهاج از از مردان سرشناس رشت و مدتی رئیس بیمارستان پورسینای این شهر بود و مادرش فاطمه رفعت نام داشت . پدربزرگ او «ابراهیم ابتهاج الملک» گرکانی و مادربزرگش اهل رشت بودند.  پدربزرگش مسئول گمرک بود و در زمان تسلط جنگلی‌ها بر جنگل کشته شد و اینکه حالا دقیقا چه کسی یا کسانی او را کشته اند مشخص نیست. غلامحسین ابتهاج ، ابوالحسن ابتهاج و احمد علی ابتهاج ، عموهای امیر هوشنگ ابتهاج بودند.

تحصیلات و شروع شعر نویسی

هوشنگ ابتهاج تحصیلات ابتدایی و بخشی از تحصیلات متوسطه را در رشت گذراند و سپس برای ادامه تحصیل در سال ۱۳۲۴ و در ۱۸ سالگی راهی تهران شد.

ابتهاج در جوانی عاشق دختری ارمنی به نام گالیا شد که در رشت ساکن بود و این عشق دوران جوانی دست‌مایه اشعار عاشقانه‌ای شد که در آن زمان سرود. بعدها که ایران غرق خون‌ریزی و جنگ و بحران شد، ابتهاج شعری به نام «دیرست گالیا…» با اشاره به همان روابط عاشقانه‌اش در گیر و دار مسائل سیاسی سرود.

ابتهاج فعالیت‌های ادبی خود را از انجمن ادبیات مدرسهٔ تمدن آغاز کرد و با شاعران هم‌نسل خود در آنجا مانند احمد شاملو، فریدون مشیری و.. آشنا شد.

ابتهاج یکی از شاعران برجسته و محبوب ایران است که در سبک‌های مختلف شعر نو، غزل، مثنوی و تصنیف سروده است. او تأثیرپذیر از حافظ بوده و غزل‌هایش را با تخلص هـ.ا. سایه نوشته است. او از شاعران نوگرای ایران به‌شمار می‌آید و در شعر نیمایی و نوقدمایی نیز توانایی داشته است.

تخلص شعری ابتهاج، «ه.ا. سایه» است به همین سبب او در میان مردم و شعر دوستان به نام سایه نیز مشهور است. ابتهاج در مورد دلیل انتخاب این تخلص می‌گوید:

«حروف و کلمات برای من رنگ دارند. «ر» خاکستری، «گ» نارنجی و «ج» سیاه است. «ی» کلمات برایم سرد و گرم‌اند. سایه کلمه‌ای سرد است. گلابی کلمه‌ای گرم. به‌گمان من، در کلمه سایه یک مقدار آرامش و خجالتی‌بودن و فروتنی و بی‌آزار بودن هست. این‌ها برای من جالب بود و با طبیعت من می‌ساخت. خود کلمه سایه از نظر حروف الفبا حرف نرم بدون ‌ادعایی است. در آن نوعی افسوس است و ذات معنای این کلمه، نوعی افتادگی دارد در مقابل خشونت و حتی می‌شود گفت وقاحت»

سایه در سال ۱۳۴۶شمسی به اجرای شعرخوانی بر آرامگاه حافظ در جشن هنر شیراز می‌پردازد که باستانی پاریزی در سفرنامه معروف خود (از پاریز تا پاریس) استقبال شرکت‌کنندگان و هیجان آن‌ها پس از شنیدن اشعار سایه را شرح می‌دهد و می‌نویسد که تا قبل از آن هرگز باور نمی‌کرده‌است که مردم از شنیدن یک شعر نو تا این حد هیجان‌زده شوند.

سایه (هوشنگ ابتهاج) هم در آغاز، همچون شهریار، چندی کوشید تا به راه نیما برود؛ اما، نگرش مدرن و اجتماعی شعر نیما، به ویژه پس از سرایش ققنوس، با طبع او که اساساً شاعری غزل‌سرا بود؛ همخوانی نداشت. پس راه خود را که همان سرودن غزل بود؛ دنبال کرد.

ابتهاج در شعر خود به مسائل عاشقانه، اجتماعی، فلسفی و مذهبی پرداخته است. او با استفاده از زبان ساده و روان، تصاویر زیبا و بلاغت بالا، شعرهای خود را بیان کرده است. او همچنین به تحقیق در زمینه حافظ و شعر عامیانه علاقمند بوده و کتاب‌هایی در این زمینه منتشر کرده است.

<< توصیه کتاب رنگی: پرفروش ترین کتاب های جهان را مطالعه کرده اید؟ >>

عشق و ازدواج

آلما مایکیال شاعری ارمنی‌تبار و از مادری روس بود. او در بندر انزلی زاده شده و در سه شهر رشت، اصفهان و تهران بزرگ شده و تحصیل کرده است. پدرش، آرام، از ارمنیان رشت و مادرش، واروارا پتروونا روس بود. آلما مایکیال در زمینه ادبیات و شعر تحصیل کرده بود و چند کتاب شعر نیز منتشر کرده بود.

به گفته خود هوشنگ ابتهاج، او آلما مایکیال را در ۱۴ سالگی به‌عنوان دوستِ یکی از همشاگردی‌هایش در دبیرستان تمدن دیده بود اما از سال ۱۳۳۲ با او آشنایی نزدیک یافت و سرانجام پس از پنج سال، با او ازدواج کرد. هوشنگ ابتهاج در این باره می گوید: «می‌دونید من چطوری زن گرفتم؟ روز نهم مهر ۱۳۳۷ در میدان فوزیه، اون خیابونی که سمت جنوب میره، تو بالا خونه یه محضر قراضه‌ای که وقتی داشتیم از پله‌ها بالا می‌رفتیم می‌ترسیدم که پله‌ها خراب بشه. ۲۷۰ تومن خرج عروسی ما شد؛ یعنی من پولو به محضردار دادم و بعد شوهر خواهرم که به عنوان شاهد همراه ما بود، دید که خیلی خشک ‌و خالی شده، رفت یه جعبه شیرینی خرید و به محضری‌ ها داد. بعد من دست آلما رو گرفتم و رفتیم خونه.»

هوشنگ ابتهاج و آلما مایکیال چهار فرزند بنام  های یلدا متولد 1338، کیوان متولد 1339، آسیا متولد 1340 و کاوه متولد 1341 دارند. فرزندان آنها نیز مانند والدین شان در زمینه‌های هنری فعال هستند. کوروش ابتهاج نوازنده تار، کامبیز ابتهاج نوازنده سنتور، یلدا ابتهاج خواننده و نسترن ابتهاج نقاش هستند.

خانه شخصی سایه که خود آن را ساخته (به اشتباه می‌گویند سازمانی بوده‌ است) در سال ۱۳۸۷ با نام خانهٔ ارغوان به ثبت سازمان میراث فرهنگی رسیده‌ است. دلیل این نام‌گذاری وجود درخت ارغوان معروفی در حیاط این خانه است که سایه شعر ارغوان خود را برای آن درخت گفته‌ است.

فعالیت‌های رادیویی و موسیقایی

ابتهاج علاوه بر شعر و ادبیات، در زمینه موسیقی نیز فعالیت داشته‌ و از سال ۱۳۵۰ تا ۱۳۵۶ سرپرست برنامه «گل‌ها» در رادیو ایران و پایه‌گذار برنامه موسیقی «گلچین هفته» بوده است.

او بعد از حادثه خونین میدان شهدا (ژاله) و کشته‌شدن مردم به دست نیروهای رژیم وقت، به‌همراه «محمدرضا لطفی»، «محمدرضا شجریان» و «حسین علیزاده»، به نشانه اعتراض، از همکاری با رادیو کناره‌گیری کرد.

ابتهاج همچنین با آهنگسازان و خوانندگان مطرح موسیقی سنتی ایران همکاری کرد و ترانه‌های زیادی را برای آن‌ها سرود. بعضی از این ترانه‌ها به قدری معروف شدند که جزو میراث موسیقای ایران به شمار می‌روند. او  در سال ۱۳۷۴ به ایالات متحده آمریکا سفر کرد و در شهرهای مختلف شعرخوانی و سخنرانی درباره ی دیوان حافظ کرد.

مهاجرت به آلمان و فوت

هوشنگ ابتهاج در مورد مهاجرت به آلمان گفته است : «رفتن من به آلمان اجبار نبود، اول یکی از بچه هایم رفت آلمان، بعد زنم رفت که بچه ام تنها نباشد، بعد بچه های دیگر رفتند، بالاخره من هم سال 64 بعد از اینکه مدتی ممنوع الخروج بودم، من هم رفتم.»

به گزارش رسانه‌ها، آلما مایکیال همسر هوشنگ ابتهاج در روز چهارشنبه ۱۸ اسفند ۱۴۰۰ در ۸۹ سالگی بعلت کهولت سن درگذشت.

خبر درگذشت آلما مایکیال را یلدا ابتهاج دختر آن‌ها با انتشار تصویری از کودکی خود در آغوش مادرش تأیید کرد و نوشت: «مادرم برای بهارِ در راه صبر نکرد و رفت…»

هوشنگ ابتهاج پس از هفت ماه از فوت همسرش، خود هم در  بامداد روز چهارشنبه 19 مردادماه 1401 در سن ۹۴ سالگی در شهر کلن آلمان به علت نارسایی کلیه و کهولت سن درگذشت. این بار هم خبر مرگ او توسط دخترش یلدا با نقل این شعر سایه که «بگردید، بگردید، درین خانه بگردید – در این خانه غریبید، غریبانه بگردید» اعلام شد. پیکر او صبح شنبه ۵ شهریور ۱۴۰۱ در باغ محتشم رشت به خاک سپرده شد.

به گفتهٔ خودش او هرچه‌قدر که به زندگی عشق می‌ورزید، به مرگ فکر نمی‌کرد.

وقتی مسعود بهنود از او پرسید که رابطه‌اش با مرگ چطور است، پاسخ داد: «شما هیچ‌وقت با مرگ روبه‌رو نمی‌شوید. تا زنده‌اید، زنده‌اید. اصلاً مرگ وجود ندارد. موقع مرگ زنده نیستید. اصلاً نمی‌دانید یعنی چه. از چه می‌ترسید؟ چیزی که هرگز نمی‌تواند اتفاق بیفتد. تا وقتی شما هستید اتفاق نمی‌افتد. موقعی اتفاق می‌افتد که شما نیستید»

آثار هوشنگ ابتهاج

کتاب های شعر

بعضی از آثار مهم او عبارتند از:

• نخستین نغمه‌ها، ۱۳۲۵،که شامل اشعاری به شیوهٔ کهن است، منتشر کرد. در این دوره هنوز با نیما یوشیج آشنا نشده بود.
• سراب، ۱۳۳۰،نخستین مجموعهٔ شعر نوی او است.
• سیاه مشق، فروردین ۱۳۳۲، با آنکه پس از «سراب» منتشر شد، شعرهای سال های ۲۵ تا ۲۹ شاعر را دربرمی‌گیرد. در این مجموعه، سایه تعدادی از غزل‌های خود را چاپ کرد و توانایی خویش را در سرودن غزل نشان داد تا آنجا که می‌توان گفت تعدادی از غزل‌های او از بهترین غزل‌های این دوران به‌شمار می‌رود.
• شبگیر، مرداد ۱۳۳۲، که حاصل سال‌های پر تب و تاب پیش از سال ۱۳۳۲ است و شعرهایش مضمون اجتماعی دارد.
• زمین، دی ۱۳۳۴
• چند برگ از یلدا، آبان ۱۳۴۴،راه روشن و تازه‌ای در شعر معاصر گشود.
• یادنامه، مهر ۱۳۴۸،ترجمه شعر تومانیان شاعر ارمنی، با همکاری نادرپور، گالوست خاننس و روبن است.
• تا صبح شب یلدا، مهر ۱۳۶۰
• یادگار خون سرو، بهمن ۱۳۶۰
• حافظ به سعی سایه، ۱۳۷۲، دیوان حافظ به تصحیح او است.
• تاسیان مهر، ۱۳۸۵، اشعار او در قالب نو است.
• پیر پرنیان‌اندیش، ۱۳۹۱، خاطرات سایه در گفت‌وگو با میلاد عظیمی و عاطفه طیه است.
• بانگ نی، ۱۳۹۵، که شامل تصنیف‌ها و اشعار نیمایی او است.

تا قبل از انقلاب اسلامی مجموعا هفت کتاب از شعرهای او منتشر شد و بعد از انقلاب نیز پنج جلد کتاب  از او چاپ شده است. از این میان سیاه مشق و تاسیان تنها دفترهایی هستند که ابتهاج با تجدیدنظر در محتوا به چاپ‌های بعدی رساند و مجموعه و چکیدهٔ همهٔ شعرهایش است. بانگ نی نیز در پاییز ۱۳۹۵ بدون آگاهی او منتشر شد.

تحقیقات و پژوهش ها

هوشنگ ابتهاج علاوه بر شعر، به تحقیق در زمینه حافظ و شعر عامیانه علاقمند بوده و کتاب‌هایی در این زمینه منتشر کرده است. او در سال ۱۳۵۰ کتاب «حافظ و ما» را به چاپ رساند که در آن به بررسی زندگی، شخصیت و اشعار حافظ پرداخته است. او همچنین در سال ۱۳۵۶ کتاب «حافظ و مشکلات دیوان او» را منتشر کرد که در آن به تبیین مفاهیم، اصطلاحات و مشکلات دیوان حافظ می‌پردازد.

هوشنگ ابتهاج در سال ۱۳۶۴ کتاب «شعر عامیانه» را به چاپ رساند که در آن به معرفی، تاریخچه و نقد شعر عامیانه ایران می‌پردازد. او همچنین در سال ۱۳۷۰ کتاب «شعر عامیانه: نمونه‌های برگزیده» را منتشر کرد که در آن گزیده‌ای از شعر عامیانه ایران را با توضیحات و تفسیرات خود ارائه می‌دهد.

هوشنگ ابتهاج با تحقیقات خود، نقش مهمی در شناسایی، حفظ و احیای میراث شعری حافظ و شعر عامیانه داشته است. او با استفاده از دانش، تجربه و سلیقه خود، به برجسته‌کردن جذابیت، زیبایی و عمق این دو بخش از شعر فارسی کمک کرده است. ابتهاج همچنین چندین کتاب پژوهشی درباره سعدی، خواجو، عطار، مولانا و دیگر شاعران بزرگ فارسی نوشته است.

دکلمه‌ها و تصنیف‌ها

هوشنگ ابتهاج علاوه بر شعر نویسی، به دکلمه‌ها و تصنیف‌های موسیقایی با مضامین عاشقانه، اجتماعی و سیاسی نیز مشغول بود.

بعضی از دکلمه‌ها و تصنیف‌های مشهور هوشنگ ابتهاج که دو تای اول در لیست زیر توسط سایر خوانندگان اجرا شده است و بقیه توسط خود او ضبط و منتشر شده است، عبارتند از:

• تو ای پری کجایی
• سپیده
• نشسته‌ام به در نگاه می‌کنم
• ارغوان
• هزار سال پیش
• آفتابا چه خبر
• تاسیان
• مهر تو
• عشق آزادیست
• می‌بینم
• سماع سوختن
• دل بر گذر غافله‌ای لاله و گل داشت
• چه مبارک است این غم
• از دیده افتادی ولی از دل نرفتی
• از روی تو دل کندنم آموخت

جوایز و افتخارات

• هوشنگ ابتهاج در سال ۲۰۰۹ از جمهوری فدرال آلمان برای کمک‌هایش به ادبیات و فرهنگ فارسی موفق به دریافت نشان ستایش شد.
• او در سال ۲۰۱۰ برنده جایزه کتاب ایران، برای کتاب «حافظ به روایت سایه» شد که مطالعه جامعی از اشعار حافظ است.
• و در سال ۲۰۱۱  جایزه آکادمی جهانی هنر، ادبیات و رسانه برای  یک عمر فعالیت و تلاش و آثار ماندگار خود در شعر و ادبیات مورد تقدیر قرار گرفت.
• او در سال ۲۰۱۲  برای فعالیت‌های فرهنگی و هنری خود نشان فرمانده هنر و ادبیات را توسط دولت فرانسه نائل شد.
• او در سال ۲۰۱۳ برای خدمات برجسته خود به هنر و فرهنگ فارسی موفق به دریافت مدال طلای افتخار از آکادمی هنرهای ایران شد.
• او در مهرماه سال ۹۵ بیست و سومین جایزه بنیاد موقوفات افشار را که در این بنیاد برگزار گردید را بدست آورد.

میراث و تأثیر او

•هوشنگ ابتهاج به عنوان یکی از شاعران تأثیرگذار و محبوب معاصر ایران شناخته می‌شود که آثارش به چندین زبان ترجمه شده و توسط خواننده‌ها و موسیقی دان‌های مختلف اجرا شده است.
• او به خاطر سبک نوآورانه و متنوع شعر خود شناخته می‌شود که اشکال کلاسیک را با مضامین مدرن و اجتماعی تلفیق می‌کند. او شعرهایی را در مورد عشق، ملیت، آزادی، عدالت، طبیعت، عرفان، تاریخ و فرهنگ نوشته است.
• او همچنین به عنوان یک دانشمند و پژوهشگر ادبیات فارسی، به ویژه در زمینه حافظ شناسی و شعر عامیانه، مورد احترام اهل فن است. او چندین کتاب و مقاله در این زمینه منتشر کرده و در دانشگاه‌های مختلف جهان سخنرانی کرده است.
• او الهام‌بخش بسیاری از شاعران و نویسندگان جوان بوده است که از تسلط او بر زبان، تصویرسازی و بیان تحسین می‌کنند. بعضی از طرفداران شناخته‌شده او عبارت‌اند از: سیمین بهبهانی، محمد رضا شفیعی کدکنی، احمد شاملو، فروغ فرخزاد و نادر نادرپور.

 جمع بندی

هوشنگ ابتهاج یکی از شاعران و پژوهشگران برجسته ایرانی است که با متخلص سایه شناخته می‌شود. او با شعرهای عاشقانه، ملی و نوآورانه خود، جایگاه ویژه‌ای در ادبیات فارسی دارد.  همچنین به تحقیق در زمینه حافظ و شعر عامیانه علاقمند بوده و کتاب‌های ارزشمندی در این زمینه منتشر کرده است. در طول زندگی خود با جوایز و افتخارات مختلفی مورد تقدیر قرار گرفته و برای هنر و فرهنگ فارسی خدمات بزرگی انجام داده است. او همچنین الهام‌بخش بسیاری از شاعران و نویسندگان جوان بوده است که از تسلط او بر زبان، تصویرسازی و بیان تحسین می‌کنند. در این مطلب، به بررسی زندگی و آثار هوشنگ ابتهاج پرداختیم و برخی از کتاب‌ها و پژوهش هایش را معرفی کردیم.

امیدواریم که با خواندن این مطلب، بتوانید با اشعار و افکار این شاعر نامدار بیشتر آشنا شده باشید. و خوشحال می شویم نظراتتان را با ما در کامنت ها به اشتراک بزارید. همچنین می توانید برای آشنایی بیشتر با بهترین کتاب های هوشنگ ابتهاج به این مقاله رجوع کنید. با سپاس از همراهی شما.